Obszar uprawy kawy na świecie obejmuje prawie 10 mln hektarów w 80 państwach. Z tej grupy około 50 krajów – eksporterów kawy – ma duże znaczenie ekonomiczne [1]. Największym wytwórcą kawy jest Brazylia (jedna trzecia światowej produkcji). Wraz z Kolumbią i Wietnamem zajmuje ponad połowę światowego rynku kawy [2]. Czynniki związane z pochodzeniem (rodzaj gleby, klimat, sposób uprawy) oraz z procesem przetwarzania i palenia mają wpływ na ostateczny skład kawy [1]. Kofeina to najważniejsza substancja czynna kawy. Szybko i prawie całkowicie jest wchłaniana z przewodu pokarmowego do układu krążenia, gdzie po godzinie osiąga maksymalne stężenie [3]. Podwyższone stężenie kofeiny utrzymuje się przez około 4 godziny. Organizm kobiet szybciej niż mężczyzn pozbywa się tej substancji (prawidłowość ta nie dotyczy kobiet w ciąży i w trakcie kuracji hormonalnej). Najszybciej jednak kofeiny pozbywają się palacze, a najdłużej ten proces trwa u osób ze schorzeniami wątroby [4]. Kawa, a dokładniej zawarta w niej kofeina, jest używką, która spożywana regularnie, lecz w ilości nie mniejszej niż 400-450 mg/dzień wykazuje korzystny wpływ na funkcjonowanie ośrodkowego układu nerwowego [5]. Zalecany dzienny limit kofeiny wynosi około 400 mg, co w przybliżeniu odpowiada 3-4 filiżankom zaparzonej kawy. Jednak niektóre osoby mogą być bardziej wrażliwe na kofeinę i mogą potrzebować jej mniej. Picie kawy zbyt późno w ciągu dnia może zakłócać sen, dlatego najlepiej ograniczyć jej spożycie w późniejszych godzinach popołudniowych czy wieczornych [6]. Indywidualna tolerancja kawy przez organizm jest różna. Mogą wystąpić objawy nietolerancji kofeiny - wówczas trzeba ograniczyć picie kawy lub całkowicie z niej zrezygnować. Powszechnie dostępna jest także kawa bezkofeinowa, odpowiednia dla tych, którzy z powodów fizjologicznych powinni ograniczyć ilość wypijanej kawy z zawartością kofeiny [6].
Picie kawy wpływa korzystnie na metabolizm glukozy (stężenie glukozy i insuliny we krwi oraz wskaźnik insulinooporności) [11]. Liczne badania epidemiologiczne dowodzą protekcyjnego wpływu spożycia kawy – zależnego od jej ilości – na ryzyko rozwoju cukrzycy typu 2 (CT2). Każda wypita w ciągu dnia filiżanka kawy, bez względu na zawartość kofeiny, obniża ryzyko CT2 o 8% [12]. Szczególne działanie przypisuje się kwasowi chlorogenowemu, jednemu z głównych składników kawy [11], a także samej kofeinie. Przy czym stężenie obu powyższych substancji wzrasta w procesie palenia kawy [13]. Spożywanie ponad 4 filiżanek kawy dziennie wiąże się częściej ze zmniejszonym ryzykiem CT2 niż kofeinowa abstynencja [14], czy wypijanie tylko 2 filiżanek dziennie. Dodatkowo ograniczenie ilości spożywanej kawy podwyższa ryzyko rozwoju CT2 o 17%, a dodanie każdej kolejnej filiżanki do dziennego spożycia istotnie obniża ryzyko wystąpienia CT2 w ciągu 4 lat [11]. Niestety dodawanie mleka, cukru i innych substancji słodzących do kawy niweluje dobroczynny jej wpływ na metabolizm glukozy [14].
Kofeina wspomaga odchudzanie poprzez przyspieszenie przemiany materii. Substancje aktywne obecne w kawie (głównie kwas chlorogenowy, kofeina, trygonelina) przyspieszają utratę masy ciała za sprawą działania antyoksydacyjnego, hipoglikemicznego i hipolipidemicznego. Dane z badań sugerują, iż spożywanie powyżej 3 filiżanek kawy dziennie wiąże się z mniejszą częstością występowania otyłości w porównaniu z piciem mniej niż jednej filiżanki [15]. Zgodnie z wynikami badań epidemiologicznych picie kawy obniża ryzyko rozwoju otyłości, jest związane z niższym wskaźnikiem masy ciała BMI (ang. body mass index) i dodatkowo modyfikuje ekspresję genów odpowiedzialnych za otyłość uwarunkowaną genetycznie [14]. Nawet spożywanie jednej filiżanki kawy dziennie zmniejsza o 30% ryzyko otyłości. Osoby genetycznie predysponowane do otyłości, które spożywały znaczne ilości kawy (powyżej 6 filiżanek dziennie), miały znacznie niższy BMI od osób niepijących kawy. Wpływ kawy na redukcję BMI i obwodu w pasie niestety nie dotyczy obu płci w równym stopniu – lepsze efekty obserwowane są u mężczyzn [16]. Ponadto kofeina jest substancją używaną w środkach wspomagających leczenie otyłości. Zmniejsza także stężenie trójglicerydów w osoczu krwi. Autorzy nowych rekomendacji z Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego PZH-PIB zalecają spożywanie kawy z uwagi na jej właściwości profilaktyczne [17].
Wbrew panującej powszechnie opinii spożywanie kawy nie sprzyja rozwojowi nadciśnienia tętniczego (NT). Ze względu na działanie pobudzające kofeina w niewielkim stopniu podnosi mierzone wartości, a efekt ten jest krótkotrwały. Dowiedziono, że kawa jest bezpieczna dla całego układu naczyniowo- -sercowego i dopiero dawka kofeiny powyżej 600 mg na dobę wywołuje łagodne, ale w pełni odwracalne efekty [18]. Polskie badania populacyjne wskazują, iż picie 3–4 filiżanek kawy dziennie wiąże się z niższym ryzykiem NT niż spożywanie jednej lub mniej filiżanek. Jest to szczególnie zauważalne w grupie kobiet [19], również w okresie pomenopauzalnym [20], i w grupie niepalących mężczyzn. Palenie papierosów, które stanowi bardzo ważny czynnik ryzyka NT, niweluje protekcyjny efekt kofeiny [21]. Każda codziennie wypijana dodatkowa filiżanka kawy obniża ryzyko NT o 2% [22]. Niezależnie od rodzaju napoju oraz wieku, płci czy uwarunkowań genetycznych pacjenta spożycie kawy w umiarkowanych ilościach ma pozytywny wpływ na NT [23]. Ryzyko rozwoju NT u osób pijących do 3 filiżanek kawy dziennie było wyższe niż u osób pijących ponad 3 filiżanki kawy. Reakcja organizmu na kawę skutkuje krótkotrwałym wzrostem ciśnienia krwi, ale wraz z procesami trawienia i wchłaniania kawy hipertensyjne działanie kofeiny jest eliminowane [24]. Spożywanie kawy bezkofeinowej także wiąże się z obniżonym ryzykiem NT – z uwagi na obecność kwasu chlorogenowego [25]. Udowodniono naukowo, że protekcyjny wpływ kawy w redukowaniu ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego można tłumaczyć zawartością kofeiny i polifenoli - głównie za sprawą ich właściwości przeciwzapalnych, antyoksydacyjnych i przeciwzakrzepowych [26]. Ponadto umiarkowane spożycie kawy (2, 3, a nawet 4 filiżanki dziennie) wpływa na rozszerzenie arterii serca i zwiększa przepływ krwi, a zatem wpływa korzystnie na ukrwienie całego organizmu. Z kolei arterie znajdujące się w głowie ulegają zwężeniu, co ogranicza skłonność do bólów migrenowych [26].
Zaburzenia nastroju są problemem powszechnie występującym w całej populacji. Wyniki badań epidemiologicznych wskazują, że picie kawy wiąże się z mniejszym ryzykiem depresji [12]. Spożywanie powyżej 3 filiżanek zielonej herbaty dziennie skutkuje spadkiem ryzyka depresji o 21%, ale picie powyżej 2 filiżanek kawy obniża to ryzyko o 32% [26]. Wypijanie więcej niż jednej filiżanki kawy dziennie znacząco redukuje też ryzyko samobójstwa, a spożywanie powyżej 4 filiżanek dziennie obniża to ryzyko o 50% [26]. Kofeina ma właściwości neuroprotekcyjne – wpływa na aktywność neuronów cholinergicznych i zmniejszenie akumulacji beta-amyloidu w mózgu [27]. Kawa dodatkowo stymuluje organizm do aktywności fizycznej, poznawczej i socjalnej oraz poprawia efekty podjętych działań – należy pamiętać, że izolacja społeczna, siedzący tryb życia i niedostateczna aktywność poznawcza przyspieszają rozwój otępienia [27].
Kawa ma zarówno pozytywny, jak i negatywny wpływ na organizm człowieka. Może zmniejszać ryzyko zachorowania na raka endometrium czy wątroby oraz rozwoju cukrzycy typu 2. Niektóre z jej składników mają działanie antyoksydacyjne oraz wpływają stymulująco na ośrodkowy układ nerwowy, poprawiając tym samym koncentrację. Niewątpliwie jednak istnieją schorzenia – hiperlipidemia, choroba refluksowa przełyku – przy których warto ograniczyć lub zupełnie zaprzestać spożywania tego napoju, ponieważ może on jedynie nasilać objawy choroby. Ponadto kofeina jest używką, która może uzależniać tak samo jak alkohol czy nikotyna, więc przy jej spożywaniu należy zachować umiar i rozsądek. Ważne jest edukowanie społeczeństwa, aby świadomie sięgać po kawę i nie ulegać modzie czy przyzwyczajeniom.
Powyższe opracowanie nie stanowi porady o charakterze medycznym. Ma wyłącznie charakter informacyjny i w żadnym wypadku nie może być traktowany jako specjalistyczna porada medyczna, forma diagnozy lub zalecenia w zakresie leczenia.
Treści prezentowane na stronie nie mogą zastępować specjalistycznych badań lekarskich ani profesjonalnego doradztwa medycznego. Przed zastosowaniem jakichkolwiek procedur leczenia należy każdorazowo skonsultować się z lekarzem. Jedynie lekarz jest w stanie zapewnić bezpieczeństwo i skuteczność leczenia.
